Kernelementen

Het transactionele ontwikkelingsmodel biedt een inzicht in de ontwikkeling van kinderen als een dynamisch proces van voortdurende interactie tussen het kind, de ouders en de omgeving. Het benadrukt de wisselwerking tussen kindfactoren, ouderfactoren en omgevingsfactoren, die gezamenlijk de ontwikkeling beïnvloeden. 

In dit proces kunnen zowel risicofactoren als beschermende factoren een cruciale rol spelen. Risicofactoren, die hun oorsprong kunnen vinden in het kind, de ouder(s) of de omgeving, kunnen een bedreiging vormen voor de opvoeding. Deze factoren maken de opvoeding complex en vereisen extra energie en inspanning om het opvoedingsproces op koers te houden. Aan de andere kant kunnen beschermende factoren bijdragen aan een positieve ontwikkeling en de opvoeding ondersteunen. 

Het levensloopmodel beschrijft de ontwikkeling van een kind als een proces van opeenvolgende ontwikkelingsopgaven die gedurende het leven volbracht moeten worden (Riksen-Walraven, 1989). Dit model benadrukt dat de ontwikkeling niet lineair is, maar zich ontvouwt in verschillende fasen die elk specifieke taken en uitdagingen met zich meebrengen.

• In de vroege kinderjaren staat de vorming van een veilige gehechtheidsrelatie met één of meer volwassenen centraal. Dit vormt de basis voor verdere ontwikkeling en beïnvloedt de sociaal-emotionele groei van het kind.
• In de peuter- en kleutertijd is de ontwikkeling van autonomie in de relatie met de opvoeder essentieel. Kinderen leren in deze fase zelfstandigheid en krijgen meer controle over hun eigen keuzes. 
• Gedurende de basisschoolleeftijd ligt de focus op het ontwikkelen van sociale vaardigheden en het competent omgaan met leeftijdsgenoten.
• In de adolescentie ligt de belangrijkste taak in het vormen van een eigen identiteit en het nemen van verantwoordelijkheid voor persoonlijke keuzes en waarden.

De relatie tussen risicofactoren en ongunstige ontwikkelingsuitkomsten is niet altijd rechtlijnig. Niet alle kinderen die opgroeien in moeilijke omstandigheden, ontwikkelen problemen. Risicofactoren kunnen gedeeltelijk gecompenseerd worden door beschermende factoren. Dit geldt vooral als er sprake is van slechts één risicofactor, wat doorgaans weinig invloed heeft op de opvoeding en ontwikkeling. Problemen ontstaan pas wanneer risicofactoren zich opstapelen, terwijl beschermende factoren niet evenredig aanwezig zijn. 

Uit onderzoek blijkt dat de kans op problematische ontwikkeling aanzienlijk toeneemt wanneer er meerdere risicofactoren en ongunstige omstandigheden aanwezig zijn. Het is daarom essentieel om te erkennen dat beschermende factoren de negatieve effecten van risicofactoren kunnen verzachten. 

Binnen de balanstheorie worden de begrippen draagkracht en draaglast gebruikt om het samenspel van factoren te begrijpen. Draagkracht verwijst naar de competenties en beschermende factoren die ouders en kinderen in staat stellen om met de draaglast, oftewel de opvoedingstaken en verantwoordelijkheden, om te gaan. De verhouding tussen draagkracht en draaglast bepaalt of ouders in staat zijn om de opvoeding effectief te hanteren. 

Om ouders te kunnen ondersteunen, is het belangrijk in te zien dat de beschermende factoren een tegengewicht kunnen bieden aan de risicofactoren

Onderzoeken naar risicofactoren tonen aan dat het aantal risicofactoren in een gezin een grotere voorspellende waarde heeft voor het slagen of mislukken van de opvoeding dan de zwaarte van specifieke risicofactoren. Wanneer er meerdere problemen en stressfactoren aanwezig zijn, vermindert de draagkracht van ouders om deze zelf aan te kunnen, wat de kans op opvoedings- of ontwikkelingsproblemen vergroot.

Gezinnen die te maken hebben met meerdere risicofactoren op verschillende niveaus zijn bijzonder kwetsbaar. De invloed van deze factoren kan elkaar versterken of verzwakken, afhankelijk van de context. Zo kan de aanwezigheid van beschermende factoren in de omgeving van het kind, zoals sociale steun of positieve interacties met andere volwassenen, de impact van risicofactoren verminderen. Onderzoek toont aan dat het versterken van beschermende factoren kan bijdragen aan het compenseren van de negatieve effecten van risicofactoren (Bakker, 1998; Hermanns et al., 2005).

De meest beschermende factor is sociale steun.

Het levensloopmodel legt de nadruk op het samenspel van beschermende en risicofactoren op alle niveaus. Het biedt een holistische benadering van de opvoeding en ontwikkeling, waarbij niet alleen gekeken wordt naar individuele aspecten, maar ook naar de bredere maatschappelijke context waarin het gezin zich bevindt. Door risicofactoren te verminderen en beschermende factoren te versterken, kan de opvoeding effectiever ondersteund worden, waardoor de ontwikkeling van kinderen in positieve banen wordt geleid.

De invloed van risicofactoren en beschermende factoren kan op drie verschillende niveaus worden geanalyseerd:

• Microniveau: Dit niveau richt zich op de eigenschappen van het kind, de ouders en het gezinsysteem. Het gaat hierbij om opvoeding, gezinsinteracties en de dynamiek binnen het gezin.
• Mesoniveau: Hier staan sociale factoren centraal, zoals het sociale netwerk, de relaties met de school en de kwaliteit van de buurt. Deze factoren spelen vaak een ondersteunende rol voor de opvoeding.
• Macroniveau: Op dit niveau worden maatschappelijke en culturele factoren meegenomen, zoals de sociaal-economische positie, werk, inkomen en sociale achtergrond. Sociale steun is een belangrijke beschermende factor op dit niveau.