Gevolgen van migratie: Voorbeelden van stressoren voor gezinnen

Migranten krijgen te maken met ingrijpende veranderingen inherent aan het verhuizen naar een ander land. Migratie gaat gepaard met verlies, enerzijds door bijvoorbeeld gescheiden te raken van gezin en familieleden, anderzijds door het verlies van een sociaal netwerk of de maatschappelijke status die men genoot in het land van herkomst. Migratie is een complex en heterogeen proces, waarbij heel veel verschillende stressoren een rol kunnen spelen. 

De veranderingen die migranten doorstaan zijn te beschouwen als een reeks van verlieservaringen die deze groep doorgaans meer kwetsbaar maakt, bijvoorbeeld voor de ontwikkeling van gezondheidsproblemen. Deze veranderingen worden samengebracht onder de noemer van “acculturatie-stress”.

Berry (2005) geeft de volgende definitie: ‘Acculturatie is het proces van culturele en psychologische veranderingen die plaatsvinden als resultaat van contact tussen twee of meer culturele groepen en hun individuele leden’. Bij migranten wijst acculturatie op het al dan niet loslaten van elementen uit de eigen cultuur, en anderzijds het overnemen van elementen uit de “nieuwe” cultuur. Onderzoek wijst erop dat acculturatie en acculturatie-stress niet enkel afhangen van individuele en collectieve culturele oriëntaties van migranten zelf, maar dat de houding en verwachtingen vanuit de “ontvangende” cultuur ook een bepalende rol spelen. Met andere woorden, de verwachting dat migranten hun eigen identiteit of cultuur zouden opgeven en negatieve ervaringen met de meerderheidscultuur dragen ook bij tot acculturatiestress. 

We geven hier geen volledig overzicht van de wijze waarop migratie risicofactoren of stressoren kan inhouden voor de opvoeding, maar beperken ons tot het opsommen van een aantal voorbeelden van stressoren. 

Vaak zorgt een neerwaartse sociale mobiliteit (diploma’s worden niet erkend, toegang tot de arbeidsmarkt verloopt moeizaam, …) voor een lagere sociaal-economische positie. Dit belast uiteraard de draagkracht van gezinnen. 

Een familiale migratiegeschiedenis brengt drastische sociale verschuivingen met zich mee binnen het gezin en het omringende familiale netwerk. Evoluties in gezinsstructuren (van een breed familiaal netwerk naar een kerngezin), alsook veranderde en veranderende genderdynamieken binnen het gezin, zetten gezinsrelaties onder druk. De spanning op dit vlak loopt volgens duidelijke breuklijnen die zowel een gender- als een generatiekloof zichtbaar maken. De sociologische veranderingen die gezinnen in Europa en Vlaanderen doormaakten over meerdere generaties tijd, denk bijvoorbeeld aan de evolutie van het traditioneel “man als kostwinner”-model naar tweeverdieners gezinnen waarin beide partners werken, vinden voor gezinnen in een migratiecontext plaats op enkele jaren of zelfs maanden tijd. Opvoedingsvragen en -onzekerheid kunnen in deze context versterkt worden door uiteenlopende opvattingen over de invulling van de ouderrol, opvoedingsrol, de partnerrol. Vooral vaders met een migratieverleden lopen een vergroot risico om moeilijkheden te ondervinden in het herdefiniëren van hun vader- en partnerrol.

De gevolgen van migratie zijn nog voelbaar tot in de volgende generaties, maar uiten zich meestal wel op een andere manier voor kinderen van de migratie die in België geboren en getogen zijn. 

Kinderen en kleinkinderen van migranten hebben niet dezelfde verlieservaringen als hun ouders en grootouders, maar toch lopen acculturatieprocessen verder dan de eerste generatie. Naast kennis van meerdere talen, ontwikkelen de jongere generaties vaak ook sterke bi-culturele competenties. Deze vaardigheden worden in de maatschappij echter niet gewaardeerd als cultureel kapitaal. Integendeel, ervaringen van uitsluiting, discriminatie en racisme zorgen vaak voor een gebrek aan toekomstperspectief, zowel voor ouders als voor kinderen. 

Toch is het belangrijk om gezinnen in een migratiecontext niet te benaderen vanuit een deficit-denken, waarbij men ervan uitgaat dat de problemen bij deze gezinnen zelf liggen, die een “achterstand” hebben op diverse vlakken, maar om hun veerkracht te zien en te erkennen, ondanks de structurele ongelijkheden waarmee ze worden geconfronteerd. Een empowerende benadering wil die veerkracht aanspreken en versterken.